Читать онлайн «Идегәй. Татар халык дастаны»
Автор легенды Эпосы,
116
Изү – күлмәкнең ал якасы.
117
Садак – ук, җәя сала торган савыт.
118
Нар – бер өркәчле дөя.
119
Улда, Вылда (Вилдан) – оҗмахта хезмәт күрсәтүче.
120
Ат тоту – исем тоту.
121
Тамагына алты хат тыгу – төрле тел белү.
122
Саба – кымыз йөртә торган зур күн савыт.
123
Чүбин аяк ат менгән – (чүбин аяк – агач аяк); бу юллар «аның җеназасы күтәрелер көн җиткән» дигәнне аңлата.
124
Субра – «гүзәл җырчы» мәгънәсендә, халык җырчысы. Дастанда җырчының исеме «Хубра» рәвешендә очрый.
125
Мөчә – әгъза.
126
Чокчыт – яңак сөяге.
127
Сыбай – атка атланган кеше.
128
Арыш – тәртә.
129
Сият – бизәк әйберләре.
130
Чапчак – кисмәк.
131
Аякчы – кәсә өләшүче. Хан мәҗлесендә хөрмәтле эш саналган.
132
Чала бурлы – ак белән кызыл катыш төс.
133
Тим Чуар – Идегәй атының исеме.
134
Бүз – китән, ак материя.
135
Бөйрәк – бөер.
136
Күңрәнә биреп – тамак кырып, көйләп.
137
Җәбә – җабага, яшь ат яки кыска колаклы ат.
138
Тибенге – тир үтмәсен өчен ат белән ияр арасына салына торган күн.
139
Канҗага – иярнең арт ягындагы күн капчык.
140
Атан – печкән дөя.
141
Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.
142
Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.
143
Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.
144
Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.
145
Уак – вак.
146
Кыдыру – бетергәнче йөрү.
147
Самур – җәнлек, кондызның бер төре.
148
Тунику – борынгы Монголиядә хакимлек иткән хан.
149
Тарун – үги ата.
150
Югалчы бала – өйсез, урам баласы.
151
Кырсак – шомлы.
152
Субратай – Субра атай.
153
Өч азамат әңгәмәсен – ягъни югарыда әйтелгән Тунику, Колатай һәм Югалчы әңгәмәсен.
154
Убал – гөнаһ, язык.
155
Өнән (Онон) – хәзерге Монголия һәм СССР территорияләре буйлап ага торган елга.
156
Чалпы – масса.
157
Сын битләү – сынын, төсен алыштыру.
158
Хаслык – дошманлык.
159
Арсаю – тартынып тормау.
160
Чыкык – чыгынкы.
161
Салкык – салынкы, салпы.
162
Җанбаз – җан белән уйнаучы, осталык күрсәтүдә үз җанын хәтәргә куючы.
163
Пычым – сын, фигура.
164
Үнән – уңган, җитез.
165
Сарнау – көйләү, җырлау.
166
Башлык хан, Абыл хан, Кара хан, Ала хан – бу ханнар тарихта билгеле түгел.
167
Томавыл – Чыңгыз дастаннарында күренгәнчә, бу – Томавыл мәргән. Чыңгыз ханның бабасы дип күрсәтелә.
168
Юклаусыз – траурсыз.
169
Яучы хан, Бәянду хан, Саен хан, Бәрки хан – биредә Алтын Урда ханнары турында сүз бара.
170
Үзбәк – Үзбәк хан. 1312–1341 елларда Алтын Урда ханы булып торган. Урданың иң төзек, күтәренке һәм данлы вакыты шул хан заманында булган.
171
Тыныйбәк – Үзбәк хан улы. Бик аз гына хан булып тора һәм үтерелә.
172
Асылбәк – аның турында мәгълүматлар табылмады.
173
Ябынча – яңгырдан бөркәнчек яки ат ябуы.
174
Шайман – корал һәм кием көбәләре.
175
Җанбәк – 1342–1357 елларда Сарай ханы булып торган.
176
Бирдебәк – Җанбәк улы. Тарихчылар аның явыз һәм холыксыз булуын хәбәр итәләр. Хан булгач, ул барлык кардәш-ыруларын үтертеп бетергән. Үзе 1360 елда Кулна мырза та-рафыннан үтерелә. Сарай чуалышлары шул хан заманында башлана.
177
Ыгына керү – ышыгына керү, баш салу.
178
Туктага, Туйгуҗа – Туктамыш ханның бабасы белән атасы.
179
Санай – җәянең бер төре.
180
Солан – салават күпере.
