Читать онлайн «Идегәй. Татар халык дастаны»
Автор легенды Эпосы,
46
Кайт – кайтыш, йомшак, ким.
47
Салкын Таш – җәза мәйданы булган урын.
48
Чүң – зур.
49
Үрт салу – үрләтеп ут салу.
50
Идегәй – легендаларда Идегәйнең табылдык бала булуы әйтелә. Ул итектән табыла яки итек эчендә үлемнән сакланып кала һәм бу аңа Идегәй исеме бирелүгә бер сылтау итеп күрсәтелә. Идегәй үзе 1419 елда Алтын Урда сарай аристократиясенә каршы сугышта үте-релгән, тарихта билгеле бер шәхес, халыкның легендар батыры.
51
Фирасәт – үтә күрүчәнлек, үтә зирәклек.
52
Җәй – җәя.
53
Уй – чокыр, уйсу җир, уелган җир.
54
Уйпыксыз чичән – тел остасы.
55
Чүлләү – чүлдә йөреп сусау.
56
Ясак – әйберләтә салым, закон хөкемендәге мал. Бу сүзнең «корал һәм кораллану, отряд булу» мәгънәсе дә бар.
57
Түрәсен бирү – хөкем йөртү.
58
Айдала – ачык дала, такыр дала.
59
Кушак – билбау.
60
Ту (туг) – байрак, флаг.
61
Тун – гомумән, «кием» дигән сүз булган.
62
Яр салу – аваз салу.
63
Бүз бала – биредә «асыл бала» мәгънәсендә.
64
Аякта – азакта, соңында.
65
Кайтием? – Кайсылай итәем, нишләтим?
66
Бәйге тоту – ярышта җиңү.
67
Яурын – калак сөяге, арка турысы.
68
Ал кара кеш – биредә ал сүзе төсне түгел, бәлки бик яхшы, югары сыйфатлы булуны аңлата.
69
Давылбаз – кош чакыру өчен күннән ясалган барабан.
70
Болгардаен (болгар кебек) – бу урында «күн» мәгънәсендә, болгари тун.
71
Айтулы – Идегәйнең хатыны булачак кыз исеме.
72
Ару – биредә «сылу» мәгънәсендә килә.
73
Кадыйрбирде – Туктамыш хан улы, 1419 елда үтерелә.
74
Xанәш – хан хатыны, ханча.
75
Аналыклар – тәрбияче өлкән хатыннар.
76
Ту бия – колынламаган бия.
77
Чүмәк – аяклы бишекнең астына куелган кран.
78
Төбәк – бишекнең төбе.
79
Семәк – бала тотыну өчен бишеккә куелган әйбер.
80
Алкыш – яхшы теләк.
81
Норадын – Идегәйнең улы. Вариантларда Норалын, Морадым, Нургали, Нургадил формасында да очрый.
Тарихи документларда Нуретдин буларак билгеле. 1419 елда үлә.82
Кам – камканың бер төре.
83
Йөрге – биләүсә.
84
Клакай камка – алтын яки көмеш аралаштырып, бизәкләп тукылган ефәк тукыма, чатма, парча.
85
Явыр – яу ире, яугир.
86
Карачы – биләр һәм мирзалар сыйныфының иң югары кешеләре.
87
Егач – җимеш агачы.
88
Сумгыллау – көязләнү.
89
Яу микән, ил микән – «дошман микән, дус микән» мәгънәсендә.
90
Кынаб – кын, кыны.
91
Шыгавыл – ишек сакчысы.
92
Сараяк – сары аяк, сары кәсә.
93
Аңдыру – кисәтү, сиздерү, аңына төшерү.
94
Куксымый – исләнми.
95
Чулман – Кама елгасы.
96
Мәлем – мәгълүм.
97
Иңкәю – иелү.
98
Искемне бирсәм – иләмәс – ягъни иске киемне бүләк итеп бирсәм дә кадерсезгә кимәс.
99
Тулгау – тезмәләп әйтү, җырлау.
100
Якмады – йогышмады, ошамады.
101
Кашкару – чаллану.
102
Кул – гаскәрнең бер як канаты.
103
Күч – күчмәләрнең урыннан урынга күчүе.
104
Исфаһан – Иран шәһәре. Ул заманнарда Исфаһан осталары яхшы корыч коюлары белән данлы булганнар.
105
Ярашык – чабыш өчен алдан күнектереп куелган ат.
106
Хәфия – яшерен.
107
Какбак – капка, капкач.
108
Айлар – чигә чәче.
109
Бузлау – елау.
110
Кушалыклау – куш итү.
111
Утау – күчмә өй, тирмә.
112
Тимер тун – көбә, панцирь.
113
Раесы – уе.
114
Асу – билгесез, ят.
115
Кәмалның углы Киң Җанбай… – тарихи документлар буенча билгеле кеше, Туктамыш ханның вәзире.
