Читать онлайн «Идегәй. Татар халык дастаны»
Автор легенды Эпосы,
Клакай камка – алтын яки көмеш аралаштырып, бизәкләп тукылган ефәк тукыма, чатма, парча.
Явыр – яу ире, яугир.
Карачы – биләр һәм мирзалар сыйныфының иң югары кешеләре.
Егач – җимеш агачы.
Сумгыллау – көязләнү.
Яу микән, ил микән – «дошман микән, дус микән» мәгънәсендә.
Кынаб – кын, кыны.
Шыгавыл – ишек сакчысы.
Сараяк – сары аяк, сары кәсә.
Аңдыру – кисәтү, сиздерү, аңына төшерү.
Куксымый – исләнми.
Чулман – Кама елгасы.
Мәлем – мәгълүм.
Иңкәю – иелү.
Искемне бирсәм – иләмәс – ягъни иске киемне бүләк итеп бирсәм дә кадерсезгә кимәс.
Тулгау – тезмәләп әйтү, җырлау.
Якмады – йогышмады, ошамады.
Кашкару – чаллану.
Кул – гаскәрнең бер як канаты.
Күч – күчмәләрнең урыннан урынга күчүе.
Исфаһан – Иран шәһәре. Ул заманнарда Исфаһан осталары яхшы корыч коюлары белән данлы булганнар.
Ярашык – чабыш өчен алдан күнектереп куелган ат.
Хәфия – яшерен.
Какбак – капка, капкач.
Айлар – чигә чәче.
Бузлау – елау.
Кушалыклау – куш итү.
Утау – күчмә өй, тирмә.
Тимер тун – көбә, панцирь.
Раесы – уе.
Асу – билгесез, ят.
Кәмалның углы Киң Җанбай… – тарихи документлар буенча билгеле кеше, Туктамыш ханның вәзире.
Изү – күлмәкнең ал якасы.
Садак – ук, җәя сала торган савыт.
Нар – бер өркәчле дөя.
Улда, Вылда (Вилдан) – оҗмахта хезмәт күрсәтүче.
Ат тоту – исем тоту.
Тамагына алты хат тыгу – төрле тел белү.
Саба – кымыз йөртә торган зур күн савыт.
Чүбин аяк ат менгән – (чүбин аяк – агач аяк); бу юллар «аның җеназасы күтәрелер көн җиткән» дигәнне аңлата.
Субра – «гүзәл җырчы» мәгънәсендә, халык җырчысы. Дастанда җырчының исеме «Хубра» рәвешендә очрый.
Мөчә – әгъза.
Чокчыт – яңак сөяге.
Сыбай – атка атланган кеше.
Арыш – тәртә.
Сият – бизәк әйберләре.
Чапчак – кисмәк.
Аякчы – кәсә өләшүче. Хан мәҗлесендә хөрмәтле эш саналган.
Чала бурлы – ак белән кызыл катыш төс.
Тим Чуар – Идегәй атының исеме.
Бүз – китән, ак материя.
Бөйрәк – бөер.
Күңрәнә биреп – тамак кырып, көйләп.
Җәбә – җабага, яшь ат яки кыска колаклы ат.
Тибенге – тир үтмәсен өчен ат белән ияр арасына салына торган күн.
Канҗага – иярнең арт ягындагы күн капчык.
Атан – печкән дөя.
Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.
Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.
Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.
Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.
Уак – вак.
Кыдыру – бетергәнче йөрү.
Самур – җәнлек, кондызның бер төре.
Тунику – борынгы Монголиядә хакимлек иткән хан.
Тарун – үги ата.
Югалчы бала – өйсез, урам баласы.
Кырсак – шомлы.
Субратай – Субра атай.
Өч азамат әңгәмәсен – ягъни югарыда әйтелгән Тунику, Колатай һәм Югалчы әңгәмәсен.
Убал – гөнаһ, язык.
Өнән (Онон) – хәзерге Монголия һәм СССР территорияләре буйлап ага торган елга.
Чалпы – масса.
Сын битләү – сынын, төсен алыштыру.
Хаслык – дошманлык.
Арсаю – тартынып тормау.
Чыкык – чыгынкы.
Салкык – салынкы, салпы.
