Читать онлайн «Идегәй. Татар халык дастаны»
Автор легенды Эпосы,
Айбалталы Дөрмән бидән
Анда башын чаптырды,
Җантимердәй атага
Хан колагын салмады.
Хан колагын салмаса,
Ул да карап калмады.
Ни кыласын аңлады,
Өенә карый юл алды.
Җантимернең алты угыл,
Алтынчы угыл – Кобогыл,
Алып килеп ул аны
Котлыкыя бинең өенә,
Салып куеп бишеккә,
Котлыкыя баласын
Киң кунычлы Җантимер,
Кунычында яшереп,
Үз өенә китерде…
Котлыкыя өенә
Анда Дөрмән би килде:
– Син дөньяда йөргәнче,
Хан боерыгы йөрсен, дип,
Хан боерыгы йөргәндә,
Атаңа җиткән айбалта
Инде сиңа җитсен, дип,
Кыл муйныңнан үтсен, дип,
Кобогылга кул салды.
Анда килеп Чакмагыш
Чаңырагын сындырып,
Хан боерыгы үтмәде,
Хан боерыгы үткәндә,
Тәңредән узып китмәде –
Атага җиткән айбалта
Баласына җитмәде.
Балтасы чабып чапмады,
Кыл муйныннан үтмәде.
Ул үләсен бу үлде,
Ханның әйткән сүзе үлде.
Берәве үлде, берәү калды —
Тәңре хөкеме, бу иде.
Ул баланы Җантимер,
Итегемнән алдым, дип,
Итегеннән алганда,
Илсез-көнсез калдың, дип,
II. Идегәйнең Кобогыл исемендә үсеп, Туктамыш хан сараенда түрә булганы
Җантимернең алты угыл,
Алтынчы угыл – Кобогыл,
Кобогыл дип беленеп
Үсә куйды Идегәй.
Бер яшендә бер икән,
Баскан җире шил икән.
Ике яшьтә ил булды,
Әйткән сүзе им булды.
Өч яшендә аталык
Остаздан китап башлатты.
Дүрт яшендә дан булды,
Биш яшенә килгәндә,
Җантимернең биш угыл –
Бишенә дә баш булды,
Алтысында ат менде,
Җиде тотам ук атты.
Сигез-тугыз булганда,
Сигез тукмак сындырып,
Туң тимергә кул орды.
Унга җитте – ул булды,
Ул ни дисә шул булды,
Чүлгә чыгып басканда,
Чүл ярылып юл булды,
Тауга чыгып басканда,
Унберендә бер булды,
Уникегә җиткәндә,
Алпамыштай ир булды.
«Ир булган соң җир булыйм,
Иңсәм җиргә тисен, – дип, –
Ил игелегем күрсен, – дип, –
Асыраган чал бабам —
Ул игелегем күрсен», – дип,
Тауда ятты, тай бакты,
Кырда ятты, куй бакты,
Елкы бакты – кол булды,
Өстендә ямар тун булды;
Башы белән баш булды,
Атагы белән дан булды,
Түрәсе белән фаш булды,
Ятимнәргә яр булды.
Идегәй андый ир булды:
Аты юкка ат булды,
Адашканга юл булды;
Җәяүгә таяк ул булды.
Ундүртенә килгәндә,
Ундүрт дауны бетереп,
Унбишенә килгәндә,
Туксан башлы Урданың
Туксан углы бер булып
Алар белән ант тотты.
«Көрәшеп барың мин ексам,
Мин барыңа баш, – диде. —
Көрәшеп берең мине екса,
Улыгыз миңа баш», – диде.
Анда мәйдан күтәрде.
Туксан башлы Урданың
Туксан угылы җыелып
Идегәй белән көрәш тотканда,
Екса ега белмәде,
Чалса чала белмәде —
Барын екты Идегәй;
Айдалага өйдерде.
Өеп салып Идегәй,
Өстенә менеп тайчанды.
– Туктамыш хан тәхетенә
Аннан әйтте Идегәй:
– Анау килгән ак атлы —
Ул Туктамыш хан булса,
Алдында баш имәгез,
Үзе сәлам бирмәсә,
Башлап сәлам бирмәгез.
Туктамыштай олы хан —
Акбүз аты – астында,
Лачыны – ияр кашында,
Җилә җитеп килгәндә,
Анда күрде айдала.
Айдалада туксан бер бала.
Туксаны торыр яланбаш,
Ул туксанның эчендә
Чалкаеп утырыр бер бала.
Азамат ир Туктамыш
Килә җитеп килгәндә,
