Читать онлайн «Идегәй. Татар халык дастаны»
Автор легенды Эпосы,
Урнында ятты-ятмады,
Өч көн күзен йоммады,
Өч төн йокы татмады.
Йәникә ханәш анда әйтте:
– Борлыкмагын, Туктамыш,
Боекмагын, ханиям!
Елкычыдан би булган
Кобогылның өрәге
Өрәгеңнән өстен булганда,
Аны түбән кылаек!
Коты синнән котлы булганда,
Аны да котсыз кылаек;
Кобогыл янә килгәндә,
Сусынга бал куяек,
Сусын балның эченә
Агу-зәһәр кояек.
Аны шунда сынаек!
Яу булганда, Кобогыл
Балны эчеп эчмәстән,
Пычагын алып кынабтан
Безе белән бер болгар;
Ил булганда, Кобогыл
Балны эчеп эчмәстән,
Сабы белән бер болгар.
Аның күңелен сынаек,
Борлыкмагын, Туктамыш,
Боекмагын, хан! – диде.
Хан сарае ак ишек,
Бер ишектә Аңгысын,
Бер ишектә Тыңгысын –
Туктамыш хан колы иде.
Ханның колы булганда,
Идегәйнең кулы иде.
Хансарайда ни барын
Алар аша Идегәй
Белеп торган көне иде.
Хан сарае ак ишек
Туктамыш хан иңгәндә,
Ал тәхеткә менгәндә,
Кырык беренче ир булып,
Ялгызына сан булып,
Идегәй килеп кергәндә,
Ханга сәлам биргәндә,
Сараякның эчендә
Агулап салган сары бал —
Азамат ир Туктамыш
Идегәйгә биргәндә,
Ишектәге Аңгысын
Башын кылдай игәндә,
Идегәй аны сизгәндә,
Билендәге пычагын
Суырып алды кынабтан.
– Алмас пычак сабы алтын,
Кайрылмагай, майрылсын,
Агуы булса бу балның,
Агуын суырып алсын! – дип,
Пычагын балга батырды,
Безе белән дүрт кисте,
Бер болгады, бер эчте,
Аннан әйтте ханәшкә:
– Иләмле икән иләгең,
Аны әйтеп Идегәй,
Хансарайдан борылды.
Идегәй алай киткәндә,
Хан ханәше Йәникә,
Якасын ертып аһ итеп,
Ал тәхеткә егылды.
Аннан әйтте Йәникә:
– Аңлаган булсаң, ханиям,
Кобогылның кылганы —
Сине, мине хурлавы.
Пычагын алып кынабтан,
Безе белән болгавы –
Ил түгел, яу булганы.
Дүрт кисәккә бүлгәне —
«Идел, Җаек суларны,
Дүрт дәрьялы йортыңны
Дүрт бүләрмен», – дигәне;
Уртасыннан болгавы —
«Сарай белән Болгарны
Бер болгармын», – дигәне;
Иләк, чиләк дигәне —
Олы кызың Ханәкә,
Кече кызың Көнәкә —
Берәвен тиңләп иләккә,
Берәвен тиңләп чиләккә,
«Берәвен углым тиң күрсә,
Аңа да аңа сакла», —
дигәне, ай!
Ханәш аны әйткәндә,
Азамат ир Туктамыш
Йәникәгә аны әйтте:
– Ян йөрәкне яндырып
Ялганлама син, ханәш,
Сум йөрәкне сулкытып
Сумгыллама син, ханәш!
Яхшы ата Җантимер
Җандай күргән ир иде,
Яу да түгел – ил иде,
Аннан туган Кобогыл —
Ул да миңа яу булмас,
Дау бетереп яу кырган
Кобогыл миңа дау булмас.
Өрәге миннән каты булса да,
Кобогыл миңа үч булмас,
Синең дигән һич булмас,
Һич булмас, ай, һич булмас!
Йәникә ханәш анда әйтте:
– Яхшы атаның баласы —
Җантимердән туган Кобогыл,
Ул сиңа яу булмаса,
Ул сиңа үч булмаса,
Мин дигән һич булмаса,
Тугыз ирең чакырткыл,
Ерауларың алдыргыл,
Сынчыларың сынаткыл,
Өлкән бер туй кылдыргыл,
Ул кемлеген сынаткыл,
Кобогыл дигән кем икән,
Кем икән әй, кем икән?
Туктамыштай олы хан
Аптырады, әйләнде,
Әйләнеп киңәш тапмады,
Тугыз ирен чакыртты.
Берәвен өйгә ингезеп,
Туктамыш хан анда әйтте:
Исәнтәй углы Ходайбирде батырым,
Иңкәеп өйгә кергәчтән,
Кул кушырып торгачтан,
Тора биреп тулгады,
Әйтеп иде бер сүзне,
Күңеленә ятмады,
Аны: Өйдән чык, – диде.
Кап-караңгы төннәрдә
Сансыз кулны башкарган,
Көн дә сөңге сындырган,
Сөңгесенә кеше мендергән,
Ир күңелен тындырган,
Алмаган яу куймаган,
Эчсә канга туймаган,
Илгә аз да яуга күп —
Акбалтыр углы Уагым,
Монҗыр углы Чуагым,
